Czy zmarli naprawdę wracają? O zjawiskach, które najczęściej dzieją się w listopadzie

Czas, w którym granica staje się cienka

Dla dawnych Słowian listopad był porą Dziadów — przywoływania pamięci przodków, stawiania strawy, rozpalania ognia, by duszom łatwiej było „wrócić do domu”. W chrześcijańskiej Europie tradycje te przeniknęły do Zaduszek, a w innych częściach świata do świąt takich jak meksykański Día de los Muertos czy japońskie Obon. Wspólny mianownik pozostaje ten sam: więź z tymi, którzy odeszli, nie kończy się wraz z ostatnim tchnieniem, lecz zmienia formę.

Najczęściej opisywane „znaki”

Relacje osób pogrążonych w żałobie powtarzają się z zadziwiającą regularnością — w Polsce i Japonii, w Anglii i Włoszech, na wsiach i w wielkich miastach, w listach sprzed stu lat i w dzisiejszych wpisach w Internecie. Wszędzie opowiadają o podobnych doświadczeniach, jakby ludzkie serce na całym świecie znało ten sam język tęsknoty.

Najczęściej mówi się o zapachach — nagłym, ulotnym wspomnieniu perfum lub mydła, które należały do ukochanej osoby. Czasem aromat pojawia się na chwilę i znika, jakby ktoś tylko zajrzał do pokoju, by powiedzieć: „Jestem tutaj.” Ludzie opisują, że te momenty nie są straszne, lecz łagodne, niosą ukojenie, a nie lęk. 

Zdarzają się także tajemnicze zmiany światła. Lampki zaczynają migać bez powodu, żarówki gasną i zapalają się w rytm wspomnień, stare zegary – zatrzymane od lat – nagle ruszają, często dokładnie w rocznicę śmierci. W wielu relacjach powtarza się to samo: „Wiedziałam, że to znak”. Naukowcy tłumaczą, że elektryczność bywa kapryśna, lecz z psychologicznego punktu widzenia symbol światła — iskrzącego się w mroku — staje się naturalnym językiem pamięci.

Często pojawiają się także żywe istoty – ptaki lub motyle, które wchodzą do domu, siadają na parapecie, przysiadają na zdjęciu. W wielu kulturach, od starożytnego Egiptu po współczesne Indie, uchodzą za posłańców dusz. W Polsce również istnieje przekonanie, że mały, niespodziewany motyl to znak, iż ktoś bliski nas odwiedził. 

Niektórzy opowiadają o delikatnym dotyku — krótkim uścisku na ramieniu, wrażeniu, że ktoś przeszedł przez pokój, że powietrze wokół na chwilę „zgęstniało”. Choć trudno to opisać słowami, niemal każdy, kto tego doświadczył, mówi o poczuciu spokoju, nie o strachu. Takie chwile często następują w okresach największego smutku, jakby żałoba otwierała w nas zmysł, którego wcześniej nie używaliśmy.

Najbardziej poruszające są jednak sny. Realistyczne, pełne emocji, często z przekazem prostym jak dotyk: „Nie martw się. Jestem blisko.” Czasem zmarli pojawiają się młodsi, uśmiechnięci, spokojni — inni niż w ostatnich chwilach życia. W kulturach świata sny od dawna uznawane są za najczystszy sposób komunikacji między wymiarami, bo gdy śpimy, logika przestaje nas ograniczać.

Takie doświadczenia nie są zjawiskiem nowym. Już w XIX wieku badacze z londyńskiego Society for Psychical Research zebrali setki relacji opisujących tzw. „kryzysowe nawiedzenia” – momenty, gdy ktoś nagle czuł obecność lub widział bliskiego dokładnie w chwili jego śmierci, często z dala od miejsca zdarzenia. W tamtych czasach nauka dopiero kształtowała swoje metody, więc część opisów może brzmieć archaicznie, jednak materiał źródłowy zachwyca powtarzalnością i szczerością ludzkiego doświadczenia. W listach, dziennikach i świadectwach sprzed ponad stu lat wciąż powraca ten sam motyw – że miłość, gdy przekracza próg śmierci, wciąż potrafi znaleźć sposób, by się odezwać.

Psychologia żałoby: pamięć, która jeszcze nie wygasła

W literaturze naukowej doświadczenia obecności zmarłych opisuje się często jako post-bereavement hallucinatory experiences (PBHE) — zjawisko częste i na ogół nieszkodliwe. Już przełomowe badanie W.D. Reesa na grupie 293 osób w Walii wykazało, że niemal połowa wdów i wdowców raportowała różne formy „obecności” zmarłego małżonka; co ważne, większość uznawała je za kojące, a nie patologiczne.

Przeglądy badań z ostatnich dekad potwierdzają, że PBHE pojawiają się często, także u osób bez historii zaburzeń psychicznych. Z perspektywy psychologii mózg „trzyma wzorzec” bliskiej osoby: zapachy, głos, rytuały dnia codziennego są tak silnie zakorzenione, że po stracie bywają na nowo „uruchamiane” przez emocje i pamięć. Nie musi to oznaczać choroby — może wspierać proces adaptacji. 

Współczesny paradygmat żałoby opisuje to podejściem continuing bonds — kontynuowania więzi w nowej, wewnętrznej formie, zamiast „odcinania” się od zmarłych. Ten sposób myślenia lepiej odpowiada doświadczeniu osób, które mówią: „on/ona jest przy mnie” — w pamięci, w decyzjach, w snach, w symbolach codzienności.

Perspektywa duchowa: pamięć jako energia

Dla tradycji duchowych doświadczenia te nie są tylko „produktem mózgu”. To naturalny język relacji, która trwa: miłość jako energia utrzymująca łączność, znicze jako „latarnie” dla dusz, jedzenie i modlitwy jako most. W ujęciu jungowskim można je rozumieć również jako spotkanie z archetypem przodka — częścią zbiorowej nieświadomości, która porządkuje naszą tożsamość i rodowód.

Badania jakościowe nad „poczuciem obecności” (sense of presence) pokazują, że dla wielu osób takie przeżycia umożliwiają nadanie sensu stracie i złagodzenie lęku — niezależnie od przyjętej interpretacji. Uczestnicy mówią o ukojenie, zgodzie i „domknięciu” spraw, których nie zdążyli wypowiedzieć.

Kiedy znak staje się mostem

Psychologia uczy, że pamięć i emocje potrafią „ożywić” obecność tych, których kochaliśmy. Duchowość dodaje, że miłość nie kończy się na granicy widzialnego. W praktyce — niezależnie od światopoglądu — „znaki” bywają mostem: pomagają przejść z chaosu pierwszych tygodni żałoby do spokojniejszej, wdzięcznej pamięci. To być może nie zmarli „wracają”, lecz to my, w ciszy listopada, otwieramy drzwi szerzej.

Wnioski

Listopad nie jest więc opowieścią o śmierci, ale o więzi. O tym, że to, co najważniejsze, bywa niewidzialne. Jak zapach, światło za szybą, szept w śnie. Niezależnie od wyjaśnień — psychologicznych czy duchowych — „znaki” przypominają nam, że człowiek jest większy niż to, co da się zmierzyć.

Bibliografia

1. Rees, W.D. (1971). The Hallucinations of Widowhood. British Medical Journal, 4(5778), 37–41.
2. Castelnovo, A., Cavallotti, S., Gambini, O., & D’Agostino, A. (2015). Post-bereavement hallucinatory experiences: A critical overview of population and clinical studies. Journal of Affective Disorders, 186, 266–274.
3. Klass, D., Silverman, P.R., & Nickman, S. (Eds.). (1996). Continuing Bonds: New Understandings of Grief. Taylor & Francis/Routledge.
4. Steffen, E., & Coyle, A. (2011). Sense of Presence Experiences and Meaning-Making in Bereavement: A Qualitative Analysis. Death Studies, 35(7), 579–609.
5. Gurney, E., Myers, F.W.H., & Podmore, F. (1886). Phantasms of the Living. London: Society for Psychical Research / Trübner & Co.