Lalki – tylko zabawki czy brama dla duchów i demonów? Udokumentowane przypadki i wierzenia

Magia sympatyczna i „poppets” w Europie

W antropologii i religioznawstwie pojawia się przekonanie, że przedmiot przypominający człowieka, ale pozbawiony duszy, staje się podatny na przejęcie przez byty zewnętrzne. Lalka ma oczy, usta, sylwetkę – czyli atrybuty istoty żywej – lecz nie posiada świadomości. To sprawia, że w wyobraźni ludowej jawi się jako „puste ciało”, gotowe do zamieszkania. Właśnie dlatego w wielu kulturach figurki i lalki były używane w rytuałach magicznych: mogły reprezentować człowieka, przyciągać chorobę, albo – według wierzeń – stać się bramą dla duchów.

W historii europejskiej magii ludowej znane są antropomorficzne figurki, zwane w Anglii poppets, które od średniowiecza aż po XIX wiek wykorzystywano w praktykach sympatycznych. Ich kształt miał symbolicznie reprezentować konkretną osobę, co pozwalało – według wierzeń – oddziaływać na nią na odległość. Poppets tworzono z materiałów łatwo dostępnych: wosku, gliny, drewna, tkanin, a często także z włosów, paznokci czy fragmentów odzieży, aby „powiązać” figurkę z daną osobą.

Stosowano je w bardzo różny sposób: wkładano do nich zioła lecznicze, aby wspomóc powrót chorego do zdrowia, albo odwrotnie – przekłuwano i podpalano, by sprowadzić cierpienie na wroga. Zdarzało się również, że figurki zakopywano w pobliżu domu, by pełniły funkcję ochronną, działając niczym magiczna „tarczka” przechwytująca złe wpływy.

Źródła historyczne

Akta sądowe i relacje ze spraw o czary – pokazują, że tego typu praktyki były niezwykle powszechne w Anglii, Niemczech czy Francji. Cunning-folk, czyli wiejscy znachorzy i uzdrowiciele, uchodzili za specjalistów w tworzeniu i używaniu poppetów. Co ciekawe, nie zawsze wiązano je z „czarną magią” – równie często stosowano je w intencji pomocy i ochrony.

Zjawisko to jest dobrze opisane w literaturze naukowej dotyczącej materialnej kultury magii. Historyk Owen Davies zwraca uwagę, że odkrycia archeologiczne potwierdzają praktykę przechowywania figurek w murach domów i pod progami, gdzie miały chronić mieszkańców przed urokami. Znalezione do dziś egzemplarze znajdują się m.in. w zbiorach British Museum czy lokalnych muzeów hrabstw angielskich, co pozwala spojrzeć na nie nie tylko jako element folkloru, lecz także jako materialne świadectwo dawnych wierzeń.

Dokumentowane obiekty i miejsca

Historie o nawiedzonych lalkach najczęściej funkcjonują w sferze opowieści, przekazywanych z ust do ust i powielanych przez media. Jednak obok legend istnieją także konkretne przedmioty, które można zobaczyć w muzeach, świątyniach czy prywatnych kolekcjach. To właśnie one stanowią oś sporu między sceptykami a osobami wierzącymi w zjawiska nadprzyrodzone. Z jednej strony mamy bowiem materialny artefakt — realną lalkę, stojącą za szkłem muzealnej gabloty czy na ołtarzu świątyni. Z drugiej — całą otoczkę relacji, historii i świadectw, które nadają mu aurę niezwykłości. Takie obiekty od dziesięcioleci przyciągają uwagę turystów, dziennikarzy i badaczy. Dla jednych są przykładem sugestywnego folkloru i psychologicznych mechanizmów przypisywania intencji przedmiotom. Dla innych dowodem na to, że rzeczywiście istnieją byty zdolne „zamieszkać” w antropomorficznych figurach. Niezależnie od interpretacji, ich wspólnym mianownikiem pozostaje jedno: są realne, namacalne i dostępne dla zwiedzających, co odróżnia je od wielu innych legend o duchach.

Wśród najbardziej znanych przykładów znajdują się trzy obiekty: Robert the Doll z Key West na Florydzie, Annabelle z kolekcji Warrena w USA oraz japońska lalka Okiku przechowywana w świątyni Mannenji. Każdy z tych przypadków pokazuje, jak mocno materialna lalka może stać się centrum historii wykraczającej daleko poza zwykłą zabawkę.

„Robert the Doll” — Key West, Floryda (USA)

"Robert" to jedna z najsłynniejszych lalek kojarzonych z nawiedzeniami. „Robert” powstał na przełomie XIX/XX w. (firma Steiff), należał do artysty Roberta E. Otto, a od 1994 r. jest eksponowany w Fort East Martello Museum (Key West Art & Historical Society). Muzeum prowadzi dedykowaną stronę i udostępnia historię obiektu oraz informacje dla zwiedzających.

Robert the Doll nie zasłynął samym wyglądem, ale historiami, które narosły wokół niego. Według relacji sąsiadów i rodziny, już w dzieciństwie właściciela lalka miała „ożywać”: przestawiać się w pokoju, zmieniać wyraz twarzy, a nawet odpowiadać na pytania. Chłopiec, Robert Eugene Otto, zrzucał winę za dziwne zdarzenia w domu właśnie na „Roberta”. Z biegiem lat zaczęły krążyć pogłoski, że lalka potrafiła powodować niepokojące hałasy, a także że jej spojrzenie budziło lęk.

Kiedy po śmierci właściciela trafiła do muzeum w Key West, historia nabrała nowego wymiaru. Zwiedzający zaczęli opowiadać, że po sfotografowaniu lalki bez uprzedniego „zapytania o zgodę” spotykały ich nieszczęścia — wypadki samochodowe, awarie sprzętów, nagłe choroby. Do dziś muzeum otrzymuje setki listów od osób, które przepraszają Roberta i proszą o cofnięcie pecha.

„Annabelle” — kolekcja Warrena (USA)

Rzeczywista „Annabelle” to lalka typu Raggedy Ann, powiązana w przekazach z badaczami zjawisk paranormalnych Edem i Lorraine Warrenami (New England Society for Psychic Research, NESPR). Współczesne materiały (reportaże i komunikaty) opisują jej status jako eksponatu kolekcji po zamknięciu domowego muzeum w Monroe (2019, przyczyny administracyjne) oraz późniejsze pokazy/repliki na wydarzeniach. W 2025 r. media informowały też o zakupie domu/muzeum przez nowych właścicieli i planach udostępniania kolekcji.

Annabelle sama w sobie nie wyglądała groźnie — była zwyczajną, pluszową lalką typu Raggedy Ann, popularną w latach 70. Historia zaczęła się, gdy pewna studentka pielęgniarstwa otrzymała ją w prezencie od matki. Wkrótce dziewczyna i jej współlokatorka zaczęły zauważać, że lalka zmienia pozycję, przemieszcza się po mieszkaniu, a nawet zostawia karteczki z dziwnymi wiadomościami. Gdy do mieszkania zaczęły dołączać się coraz bardziej niepokojące zdarzenia — m.in. rzekome ataki na jednego z ich znajomych — właścicielki poprosiły o pomoc medium, a następnie zwróciły się do Eda i Lorraine Warrenów, znanych badaczy zjawisk paranormalnych.

Według interpretacji Warrena, lalka nie była „opętana” przez ducha dziecka, jak początkowo sądzono, lecz stanowiła medium dla demonicznej istoty, która podszywała się pod niewinną obecność, by zdobyć zaufanie i sprowadzić nieszczęście. W celu zapewnienia bezpieczeństwa Annabelle została zamknięta w specjalnej, zabezpieczonej gablocie w okultystycznym muzeum Warrena w Monroe (Connecticut), z dodatkową kartką ostrzegającą: „Ostrzeżenie: Nie otwierać”.

„Okiku” — lalka w świątyni Mannenji (Hokkaido, Japonia)

W japońskiej miejscowości Iwamizawa (Hokkaido) świątynia Mannenji przechowuje lalkę znaną jako „Okiku”. Według lokalnych przekazów (relacje prasowe od lat 60./70.) włosy lalki miały „rosnąć”, a mnisi mieli je okresowo przycinać. To popularna legenda z realnym, oglądalnym obiektem w konkretnej świątyni; brak jednak publicznie dostępnych, recenzowanych badań naukowych potwierdzających zjawiska ponadnaturalne. Współczesne materiały (m.in. prasowe i popularyzatorskie) opisują różne warianty tej opowieści oraz fakt przechowywania lalki w Mannenji.

Polska: kontekst etnograficzny

W polskiej kulturze ludowej szeroko udokumentowane są antropomorficzne kukły obrzędowe, z których najbardziej znana jest Marzanna (symbol zimy/śmierci), niszczona w obrzędach wiosennych. To dobry przykład, jak „lalka/kukła” pełni funkcję nośnika znaczeń (choroba, zło, zima) w rytuale – bez twierdzeń o „opętaniu” w sensie demonologicznym. Muzea etnograficzne i artykuły popularyzujące potwierdzają zasięg i sens rytuału, a badacze przypominają, że zwyczaj jest poświadczony co najmniej od XV wieku.

Jednocześnie współczesne opracowania podkreślają, że materiałów o „lalkach” w kulturze wiejskiej jest w polskiej literaturze etnograficznej niewiele (co utrudnia wyciąganie daleko idących wniosków o rzekomych „naczyniach dla duchów” w rodzimych tradycjach). 

Na ziemiach słowiańskich funkcjonują też lalki-amuletowe (np. motanki) – to jednak przede wszystkim tradycja wschodniosłowiańska (ukraińska/białoruska), dziś często prezentowana w polskich instytucjach kultury w trybie edukacyjnym.

Lalki reborn – dlaczego obecnie budzą największy niepokój?

Szczególną kategorią współczesnych lalek, często wymienianą w kontekście zjawisk opisanych w tym artykule, są tzw. reborn dolls. To hiperrealistyczne lalki tworzone przez artystów w taki sposób, aby do złudzenia przypominały żywe niemowlęta – z realistyczną wagą, fakturą skóry, widocznymi żyłkami, a czasem nawet z systemem oddychania czy bijącym „sercem”.

Choć powstały głównie jako obiekty kolekcjonerskie i narzędzie terapeutyczne (np. dla kobiet po stracie dziecka lub osób starszych cierpiących na demencję), lalki reborn szybko stały się przedmiotem niepokoju społecznego. Psychologowie wskazują, że ich wygląd uruchamia silny efekt „dolinie niesamowitości” – są niemal identyczne jak prawdziwe dzieci, ale jednocześnie widać, że nie żyją. Właśnie ta granica między żywym a martwym sprawiła, że zaczęto przypisywać im symboliczne niebezpieczeństwo. 

W kulturze popularnej i wśród osób zainteresowanych tematyką paranormalną lalki reborn bywają postrzegane jako szczególnie podatne na „przyciąganie” bytów duchowych. Ich hiperrealizm sprawia, że łatwiej wyobrazić sobie możliwość „zamieszkania” przez ducha, a relacje właścicieli często podkreślają silne emocje, jakie wywołuje obcowanie z taką lalką.

Psychologia: dlaczego lalki nas niepokoją?

Zjawiska takie jak antropomorfizacja, pareidolia i tzw. „dolina niesamowitości” (M. Mori) dobrze tłumaczą, czemu obiekty naśladujące człowieka potrafią wywoływać silny niepokój i być „nośnikami” opowieści grozy – niezależnie od tego, czy występują zjawiska paranormalne.

Wnioski

Istnieją udokumentowane miejsca i realne obiekty (muzea, świątynie), wokół których narosły opowieści o „nawiedzonych lalkach”. Źródła naukowe i muzealne pozwalają opisać konteksty historyczne i kulturowe (magia sympatyczna, rytuały, folklor), a psychologia – mechanizmy przypisywania sprawczości przedmiotom. Tam, gdzie mowa o cudownościach, pozostajemy w domenie relacji i legend – co samo w sobie jest wartościowym materiałem kulturowym.

Źródła

• Key West Art & Historical Society / Fort East Martello Museum: strona o ekspozycji „Robert the Doll” oraz informacje dla zwiedzających.
• New England Society for Psychic Research (NESPR) / Tony Spera – opis sprawy „Annabelle”; materiały prasowe nt. statusu muzeum i eksponatu (2019–2025).
• Owen Davies – prace o magii ludowej i artefaktach (m.in. o „poppets”) – literatura naukowa.
• Mannenji Temple (Iwamizawa, Hokkaido) – informacje o świątyni; materiały prasowe/omówienia legendy „Okiku”.
• Muzea etnograficzne i artykuły popularyzatorskie w Polsce – o obrzędzie „Marzanny” (poświadczonym od XV w.).
• Masahiro Mori – „The Uncanny Valley” (tłum. IEEE Spectrum, 2012) – kontekst psychologiczny percepcji lalek.
• Opracowania metodyczne (Świdzińska 2020) – o stanie badań nad lalką w polskiej etnografii.