Czy rzeczywistość to halucynacja, na którą się zgadzamy?

Otwierasz oczy i widzisz świat. Kolory, kształty, twarze, przedmioty. Słyszysz dźwięki, czujesz zapachy, dotykasz rzeczywistości. Wszystko wydaje się oczywiste – przecież to po prostu istnieje. Ale czy na pewno?

Co jeśli wszystko, co postrzegasz i co uznajesz za "realne", nie jest tym, czym się wydaje? Co jeśli „świat” nie znajduje się na zewnątrz, lecz powstaje wewnątrz – w Twoim mózgu, w miliardach impulsów nerwowych, które próbują zrekonstruować to, czego nigdy naprawdę nie dotykają? Tę kontrowersyjną, ale coraz częściej popieraną naukowo hipotezę głosi wielu badaczy: świat, który odbieramy, to halucynacja – bardzo użyteczna, bardzo zgodna z rzeczywistością, ale wciąż halucynacja.

Twój mózg nigdy nie widzi świata

To zaskakujące, ale prawdziwe: Twój mózg nigdy nie ma bezpośredniego kontaktu z rzeczywistością. Wszystko, co wiesz o świecie, pochodzi z elektrycznych impulsów przesyłanych przez zmysły – a te są zaledwie interpretacją sygnałów z otoczenia. Mózg nie widzi światła. Nie słyszy dźwięku. Nie czuje zapachu. On jedynie interpretuje impulsy elektryczne jako coś, co nazywamy widzeniem, słyszeniem, odczuwaniem.

Weźmy na przykład kolor. Fizycznie nie istnieje nic takiego jak „czerwony” czy „niebieski”. To fale elektromagnetyczne o różnej długości. Kolor to konstrukcja umysłu – sposób, w jaki mózg tłumaczy surowe dane na coś, co ma dla nas sens. Rzeczywistość, jaką znasz, to model, który mózg tworzy na bieżąco, bazując na ograniczonych i niepełnych danych.

Halucynacja predykcyjna – czyli jak mózg przewiduje świat

Współczesna neurobiologia wprowadza koncepcję tzw. „kontrolowanej halucynacji” (ang. controlled hallucination). Według teorii predykcyjnego kodowania mózg nie odbiera świata pasywnie, lecz aktywnie przewiduje, co zaraz zobaczy, i tylko koryguje swoje prognozy sygnałami z zewnątrz.

Innymi słowy: nie widzisz tego, co jest. Widzisz to, czego Twój mózg oczekuje, a zmysły tylko sprawdzają, czy się nie pomylił. To wyjaśnia, dlaczego czasem coś nam się „wydaje”, dlaczego widzimy twarze w chmurach czy słyszymy dźwięki w ciszy. To też dlatego iluzje optyczne potrafią nas zmylić – mózg wybiera to, co uważa za najbardziej prawdopodobne.

Rzeczywistość jako konsensus społeczny

Skoro wszyscy „halucynujemy” świat na podstawie własnych modeli mózgu, to jak to możliwe, że się ze sobą zgadzamy? Że mówimy: „ten kubek jest niebieski”, „to jest dźwięk telefonu”, „to boli”?

Otóż nasza percepcja jest nie tylko biologiczna, ale też społeczna. Od urodzenia uczymy się interpretować dane zmysłowe zgodnie z wzorcami kulturowymi i językowymi. Widzimy to, czego się uczymy widzieć. Dźwięki, które w jednej kulturze są muzyką, w innej będą szumem. Zatem rzeczywistość, jaką znamy, to nie tylko model indywidualny – to również halucynacja zbiorowa, uzgodniona przez język, wychowanie i umowę społeczną.

Szerszy kontekst filozoficzny

Pytanie o to, czy świat istnieje tak, jak go widzimy, nie jest nowe. Zadawali je już starożytni filozofowie. Platon opisywał słynną jaskinię, w której ludzie widzą tylko cienie rzeczy, a nie ich prawdziwą formę. Uwięzieni w jaskini biorą cienie za całą rzeczywistość – tak jak my, obserwując świat przez nasze zmysły. 

Później Immanuel Kant twierdził, że człowiek nigdy nie ma dostępu do „rzeczy samej w sobie” – czyli obiektywnej rzeczywistości. Możemy poznać tylko „rzeczy dla nas”, czyli to, co nasz umysł jest w stanie zinterpretować poprzez aparat poznawczy.

Współcześnie tę myśl kontynuuje wielu filozofów umysłu, którzy mówią wprost: to, co postrzegamy, jest interfejsem użytkownika, a nie prawdziwą strukturą rzeczywistości. Tak jak na pulpicie widzisz ikonę kosza, a nie milion zer i jedynek – tak mózg pokazuje Ci uproszczoną, przetworzoną wersję świata.

Zastosowanie praktyczne i konsekwencje

Skoro świat, jaki znamy, jest konstruktem naszego mózgu, to nie jest to tylko ciekawostka. To zmienia sposób, w jaki możemy patrzeć na siebie i innych. Bo skoro każdy z nas interpretuje świat inaczej – nie dlatego, że chce, ale dlatego, że jego mózg tak działa – to może warto z większą wyrozumiałością podchodzić do różnic. 

Ta wiedza ma też wymiar osobisty. Jeśli nasze postrzeganie jest elastyczne, to można je trenować. Praktyki takie jak uważność (mindfulness) pomagają dostrzegać rzeczy, które zwykle ignorujemy. Psychoterapia zmienia sposób interpretowania emocji. A nawet technologie, takie jak rozszerzona rzeczywistość, mogą w przyszłości wpłynąć na nasze „tu i teraz”.

Czy wszystko jest złudzeniem?

Nie. Nie chodzi o to, że świat „nie istnieje”. Chodzi o to, że nie mamy do niego bezpośredniego dostępu. To trochę jak z interfejsem komputera – widzisz ikony, foldery, kolory. Ale tak naprawdę, pod spodem jest kod binarny. Nie musisz go znać, by korzystać z komputera. Mózg działa podobnie – daje Ci prosty, użyteczny interfejs zwany rzeczywistością. To nie halucynacja w znaczeniu chorobowym. To raczej symulacja – uproszczona wersja świata, która pozwala nam przetrwać i działać.

Źródła

• Anil Seth – Being You: A New Science of Consciousness (2021)
• Karl Friston – The Free-Energy Principle: A Unified Brain Theory?, Nature Reviews Neuroscience (2010)
• Donald Hoffman – The Case Against Reality (2019)
• Lisa Feldman Barrett – How Emotions Are Made (2017)
• Thomas Metzinger – The Ego Tunnel (2009)
• Michael Graziano – Consciousness and the Social Brain (2013)
• Andy Clark – Surfing Uncertainty: Prediction, Action, and the Embodied Mind (2016)