Ludzie kłamią częściej, niż myślisz! Dlaczego to robimy – i w jakim celu?

Kłamstwo jest tak stare jak język. Czasem niewinne, innym razem niszczące całe relacje. Czasem wymuszone, czasem wyrachowane. Ale niezależnie od tego, jak wygląda i jak jest oceniane, jedno pozostaje niezmienne: wszyscy kłamiemy – mniej lub bardziej świadomie.

Dlaczego więc to robimy? Co nami kieruje, gdy mijamy się z prawdą w związkach, pracy czy przyjaźni? Psychologia ma na to kilka bardzo konkretnych odpowiedzi.

Jak często kłamiemy?

Badania pokazują, że kłamstwo jest nieodłączną częścią codziennej komunikacji. Według klasycznych wyników DePaulo i współpracowników, przeciętny dorosły człowiek mówi jedno do dwóch kłamstw dziennie. 

Inne badanie, przeprowadzone przez Serotę i jego zespół (2010), wykazało, że aż 60% ludzi kłamie przynajmniej raz podczas typowej rozmowy trwającej 10 minut. Co więcej, około 90% osób przyznaje się do kłamstwa przynajmniej raz w ciągu ostatnich 24 godzin. 

Mężczyźni częściej kłamią dla autopromocji, natomiast kobiety częściej używają kłamstw w celu ochrony uczuć innych. Takie dane nie tylko obnażają skalę zjawiska, ale też pokazują, że kłamstwo to nie tylko incydent – to wzorzec komunikacyjny wpisany w ludzkie relacje.

Kłamstwo jako mechanizm przetrwania

Psychologowie ewolucyjni twierdzą, że zdolność do kłamstwa mogła wyewoluować jako mechanizm społecznego przystosowania. Osoby, które potrafiły manipulować informacją, często miały przewagę – unikały konfliktów, zdobywały zasoby, a nawet zwiększały swoje szanse na przetrwanie i reprodukcję.

Robert Trivers, pionier teorii oszustwa ewolucyjnego, sugeruje, że kłamstwo wymaga złożonych procesów poznawczych – m.in. kontroli impulsów i teorii umysłu – dlatego kłamanie jest oznaką rozwiniętej inteligencji społecznej.

Kłamstwo a mózg

Badania neuropsychologiczne wskazują, że za kłamstwo odpowiadają m.in. płaty czołowe, które zarządzają planowaniem i hamowaniem reakcji, oraz ciało migdałowate, które reaguje na emocjonalne skutki kłamstwa – takie jak poczucie winy lub lęk.

Co ciekawe, częste kłamanie może osłabiać aktywność ciała migdałowatego – co oznacza, że z czasem ludzie przyzwyczajają się do kłamstwa i czują coraz mniejsze wyrzuty sumienia. To zjawisko nazwano „znieczuleniem moralnym”.

Kłamstwo w związkach

Kłamstwa w relacjach romantycznych są jednymi z najbardziej złożonych. Mogą dotyczyć uczuć lub ich braku, zdrady fizycznej bądź emocjonalnej, intencji czy planów. Wielu ludzi kłamie, aby chronić uczucia partnera, ale też, by unikać konfrontacji lub konsekwencji. Według badań Bella i DePaulo przeciętna osoba mówi jedno poważne kłamstwo co kilka dni, a w związkach intymnych częstotliwość bywa nawet wyższa.

Jednak nie wszystkie kłamstwa są równie szkodliwe. Psychologowie wyróżniają tzw. „kłamstwa opiekuńcze”, które mają na celu ochronę drugiej osoby – np. zachowanie tajemnicy o niespodziance lub złagodzenie brutalnej prawdy.

Kłamstwo w pracy

W środowisku zawodowym kłamiemy z różnych powodów. Często chodzi o ochronę własnego wizerunku – na przykład ukrywanie błędu. Inni kłamią, by zachować pozycję i przypisać sobie cudze zasługi. Jeszcze inni stosują tzw. kłamstwo strategiczne – formę manipulacji wykorzystywaną w negocjacjach czy polityce firmowej. W organizacjach o wysokim poziomie rywalizacji i niskim zaufaniu, kłamstwo może stawać się codziennym narzędziem działania.

Kłamstwo w przyjaźni

Przyjaźń opiera się na zaufaniu, dlatego kłamstwo w tej sferze boli szczególnie mocno. Występują tu często kłamstwa z litości – jak zapewnienia, że coś „nie było tak złe” – ale również kłamstwa wynikające z zazdrości czy potrzeby rywalizacji. Zdarzają się też przemilczenia, które bywają najbardziej destrukcyjne, bo powoli niszczą bliskość bez otwartego konfliktu. Często przyjaciele nie rozmawiają o kłamstwach wprost, co prowadzi do cichego oddalania się od siebie.

Czy kłamstwo zawsze jest złe?

Psychologia nie daje jednej odpowiedzi. Kłamstwo może być toksyczne i niszczące, jeśli podważa fundament zaufania. Ale może też pełnić funkcję adaptacyjną – łagodzić konflikty, chronić innych lub wspierać relacje. Kluczowe znaczenie mają intencje oraz częstotliwość. Osoba, która kłamie notorycznie, deformuje nie tylko relacje z innymi, ale i obraz samego siebie. To może prowadzić do zaburzeń tożsamości, izolacji i problemów psychicznych.

Czy można żyć całkowicie szczerze?

To pytanie zadają sobie zarówno filozofowie, jak i psycholodzy. Czy życie bez żadnego kłamstwa jest w ogóle możliwe – i czy byłoby lepsze? Niektórzy badacze, jak Sam Harris, twierdzą, że pełna szczerość to nie tylko możliwy styl życia, ale też droga do głębszych, bardziej autentycznych relacji. Inni zwracają uwagę, że świat bez żadnych „białych kłamstw” mógłby być brutalnie bezlitosny. Psychologia sugeruje, że o wiele ważniejsza od absolutnej szczerości jest intencja, z jaką sięgamy po prawdę lub ją ukrywamy – i świadomość konsekwencji, jakie niesie za sobą każde z tych działań.

Podsumowanie

Nie da się żyć całkowicie bez kłamstw – są one wpisane w ludzką naturę i społeczne funkcjonowanie. Ale to, co naprawdę nas definiuje, to świadomość, z jaką obchodzimy się z prawdą – wobec innych i wobec samych siebie. Bo czasem nie chodzi o to, by przestać kłamać innym, ale by w końcu przestać oszukiwać samych siebie.

Źródła:

Ekman, P. (2009). Telling Lies: Clues to Deceit in the Marketplace, Politics, and Marriage. W.W. Norton.
DePaulo, B. M., & Kashy, D. A. (1996). Everyday Lies in Close and Casual Relationships. Journal of Personality and Social Psychology, 74(1), 63–79.
Vrij, A. (2008). Detecting Lies and Deceit: The Psychology of Lying and the Implications for Professional Practice. Wiley.
Trivers, R. (2011). The Folly of Fools: The Logic of Deceit and Self-Deception in Human Life. Basic Books.
Goleman, D. (2007). Emotional Intelligence: Why It Can Matter More Than IQ. Bantam.