Dlaczego nie potrafimy rozmawiać ze sobą bez kłótni? O polskim lęku przed dialogiem

Wystarczy przeczytać kilka komentarzy w sieci albo posłuchać rodzinnej rozmowy przy stole, by zrozumieć, że w Polsce rozmowa coraz częściej przypomina pole bitwy. Nie słuchamy, tylko czekamy, aż druga strona skończy mówić, żeby uderzyć ze swoimi argumentami. A gdy emocje rosną, nawet prosta wymiana zdań zamienia się w konflikt.

Dlaczego tak się dzieje? Dlaczego w kraju, który tak ceni „szczerość”, rozmowa tak łatwo przeradza się w wojnę?

Słowa, które ranią zamiast łączyć

Rozmowa powinna być mostem, ale w polskich realiach często staje się murem. Język, którym się posługujemy, jest pełen emocji, uogólnień i osądów. Nie rozmawiamy, żeby zrozumieć – rozmawiamy, żeby przekonać, obronić siebie albo dowieść racji.

Według badań CBOS z 2024 roku aż 68% Polaków uważa, że „w dyskusjach publicznych dominuje agresja i pogarda wobec innych poglądów”. A przecież ta sama agresja coraz częściej przenika też do życia codziennego – do relacji rodzinnych, rozmów w pracy, a nawet do zwykłych sąsiedzkich sporów.

Nie umiemy mówić spokojnie, bo od dziecka uczono nas, że rację trzeba mieć, a nie budować ją razem. W efekcie wielu z nas używa słów jak tarczy – albo jak broni.

Dziedzictwo emocjonalne: dlaczego rozmowa w Polsce tak łatwo staje się walką

Trudno rozmawiać spokojnie w kraju, który przez wieki musiał walczyć o przetrwanie. Polacy przywykli do mobilizacji, nie do dialogu. Z pokolenia na pokolenie przekazywano nam odruch reagowania – natychmiast, mocno, obronnie. W czasie zaborów i wojen słowa mogły być bronią. W PRL-u – zagrożeniem. W rodzinach uczono, że lepiej milczeć niż prowokować. A kiedy wreszcie można było mówić, wielu z nas nie miało już cierpliwości do słuchania.

Psychologowie społeczni zauważają, że w Polsce emocje długo były czymś, co należało ukrywać. Smutek, lęk czy bezradność uznawano za słabość. Dlatego dziś, gdy wreszcie możemy wyrażać siebie, robimy to z nadmiarem – głośno, impulsywnie, jakby trzeba było nadrobić lata milczenia. Nasz język emocjonalny jest ostry, spolaryzowany: mówimy, że ktoś „wkurza”, „rani”, „atakuję nas”, rzadko – że coś nas „porusza” albo „zasmuca”.

To dziedzictwo emocji kształtuje sposób, w jaki rozmawiamy. Gdy ktoś ma inne zdanie, reagujemy nie na treść, lecz na ton. Każda różnica zdań brzmi jak atak, a każde pytanie – jak prowokacja. Nie bronimy już poglądów, lecz własnej tożsamości. A w kraju, gdzie zaufanie społeczne wciąż należy do najniższych w Europie, nawet zwykła rozmowa potrafi uruchomić odruch obronny.

W efekcie kłótnia staje się czymś więcej niż sporem – jest formą potwierdzenia istnienia. Lepiej krzyczeć niż być niezauważonym. Lepiej mieć rację niż czuć bezsilność. To emocjonalne dziedzictwo przeszłości, które wciąż rozgrywa się w codziennych rozmowach przy stole, w pracy i w sieci.

Media, które karmią gniewem

Nie bez znaczenia jest też otoczenie, w jakim dziś rozmawiamy. Media społecznościowe – w teorii stworzone, by łączyć – w praktyce nagradzają emocje, a nie zrozumienie. Algorytmy promują treści kontrowersyjne, więc każdy spór staje się widowiskiem.

W badaniu NASK 2023 aż 71% młodych Polaków przyznało, że „najczęściej spotyka w sieci treści agresywne lub kłótliwe”. To kształtuje styl rozmowy także poza Internetem: zaczynamy traktować dialog jak debatę, którą trzeba wygrać.

Zamiast pytać: "dlaczego tak myślisz?" – pytamy: "jak możesz tak myśleć?"

Strach przed byciem słabym

Pod każdą kłótnią kryje się emocja, której rzadko jesteśmy świadomi – lęk. Boimy się, że jeśli odpuścimy, ktoś uzna to za słabość. Boimy się, że brak racji oznacza porażkę. W polskiej kulturze „przyznać komuś rację” wciąż brzmi jak przegrana, a nie jak akt zrozumienia.

Tymczasem psychologowie (m.in. prof. Ewa Gruszczyńska z SWPS) wskazują, że rozmowa nie jest o racji, ale o relacji – im bardziej bronimy swojej pozycji, tym mniej potrafimy usłyszeć drugą stronę.

W efekcie Polacy częściej niż inni Europejczycy deklarują, że „unikają tematów spornych” (Eurobarometr 2023). Wolimy nie rozmawiać wcale niż ryzykować kłótnię. A to tylko pogłębia podziały.

Pokolenie emocji bez języka

Młodsze pokolenie ma inny problem – potrafi mówić o emocjach, ale często nie potrafi ich kontrolować. Wychowani w Internecie, gdzie emocje są natychmiastowe i publiczne, młodzi Polacy reagują szybciej niż słuchają.

Według raportu „Młodzi 2024” aż 62% osób w wieku 18–30 lat przyznaje, że rozmowy o różnicach poglądów „kończą się konfliktem, bo ludzie nie chcą słuchać”. To nie zła wola – to brak ćwiczenia dialogu w świecie, gdzie większość komunikacji to monolog.

Czy potrafimy jeszcze słuchać?

Słuchanie stało się rzadką umiejętnością. Kiedyś uczono jej przy stole – dziś przy stole siedzimy z telefonem.

Umiejętność rozmowy wymaga czasu, empatii i ciszy, a to wszystko staje się deficytowe. Rozmowa bez kłótni to nie unikanie trudnych tematów, ale gotowość do przyjęcia, że druga osoba może widzieć świat inaczej.

Jak mówi psycholog społeczny dr Konrad Maj: „Prawdziwy dialog zaczyna się w chwili, gdy nie próbujemy już zmienić drugiego człowieka, tylko go zrozumieć”.

Na końcu zawsze chodzi o bliskość

Kiedy rozmawiamy z kimś naprawdę, nie szukamy zwycięstwa, tylko więzi. Problem w tym, że coraz częściej mylimy jedno z drugim. Kłótnia daje poczucie mocy, ale rozmowa daje poczucie sensu.
Może właśnie dlatego tak wielu z nas tęskni dziś za spokojną rozmową – tą, w której można się nie zgodzić, a mimo to pozostać w kontakcie.

Bo przecież nie chodzi o to, żeby mieć rację. Chodzi o to, żeby mieć kogoś, z kim można o niej porozmawiać.

Źródła

1. CBOS, „Kultura dyskusji i spory publiczne w Polsce”, Warszawa 2024.
2. NASK, „Nastolatki 3.0. Raport z ogólnopolskiego badania uczniów”, Warszawa 2023.
3. Eurobarometr 2023 – „Social Cohesion and Trust in Europe”.
4. SWPS, „Komunikacja i empatia w polskim społeczeństwie”, 2023.
5. CBOS, „Młodzi 2024” – wybrane wskaźniki postaw i komunikacji.
6. Wypowiedzi dr Konrada Maja i prof. Ewy Gruszczyńskiej (SWPS) dla mediów, 2023–2024.