Nie gwiżdż po zmroku – Ludowe zakazy, które łączy pół świata

Ciekawostki ezoteryczne

Z pozoru niewinny gwizd, który w dzień brzmi jak beztroska melodia, nocą zmienia swoje znaczenie. W wielu zakątkach świata staje się zakazanym dźwiękiem, zdolnym przyciągnąć duchy, złe moce albo samo nieszczęście. Skąd bierze się ten lęk i dlaczego tak różne kultury mówią jednym głosem: „nie gwiżdż po zmroku”?

Caption
Gwizdanie nocą – Czy to bezpieczne?

Ludzkie tabu od zawsze obracały się wokół dźwięków. Bicie bębna miało przywoływać deszcz, śpiew – odpędzać choroby, dzwony kościelne straszyć burzę, a cisza bywała częścią rytuałów przejścia. Ale jest jeden dźwięk, który szczególnie często obkładano zakazem: gwizdanie nocą.

To, co w świetle dnia brzmi wesoło i niewinnie, w mroku nocy staje się niepokojące. Gwizd jest wysoki, przenikliwy i wyraźnie odcina się od naturalnych odgłosów ciemności – wiatru, świerszczy, pohukiwania sowy. Być może dlatego wyobraźnia ludzi szybko zaczęła wiązać go z tym, co nadprzyrodzone.

Co fascynujące, zakaz nocnego gwizdania pojawia się niemal wszędzie – od Japonii po Karaiby, od Skandynawii po Afrykę. I choć w każdym miejscu wiąże się z inną legendą, sens pozostaje wspólny: nie zakłócaj ciszy nocy, bo ściągniesz na siebie coś, czego nie chcesz spotkać.

Polska – diabeł, bieda i uciekające pieniądze

Choć zakaz nocnego gwizdania znany jest niemal na całym świecie, w polskiej kulturze ludowej miał on wyjątkowo mocne znaczenie. Przestrzegano go w każdej wsi, a ostrzeżenia przekazywane dzieciom były często surowe i obrazowe.

Najbardziej rozpowszechnione było powiedzenie:

„Nie gwiżdż po zmroku, bo diabła przywołasz”.

Oskar Kolberg, który w XIX wieku skrupulatnie zapisywał wierzenia i obyczaje ludu, przytaczał liczne przykłady przestrogi przed gwizdem nocą. W wyobraźni chłopów był to bowiem dźwięk nienaturalny, mogący ściągnąć do domu samego czarta lub inne złe duchy. Złe moce miały pojawić się tam, gdzie człowiek złamał zakaz ciszy nocnej.

Obok wymiaru religijnego, zakazowi towarzyszyły także wierzenia związane z codziennością. W Małopolsce i na Podkarpaciu mówiono, że

„kto gwiżdże, ten pieniądze wywiewa”.

Wierzono więc, że gwizd sprowadza nie tylko nieszczęście, ale i biedę. W innych regionach powtarzano, że wieczorne gwizdanie „ściąga chorobę” albo „wypędza dobrobyt z domu”.

Istniał też praktyczny wymiar przestrogi. Gwizd to dźwięk głośny, przenikliwy i niosący się daleko, a na wsi nocą panowała cisza. Gwiżdżące dzieci mogły budzić sąsiadów, płoszyć zwierzęta gospodarskie czy wywoływać zamieszanie. Dlatego starsi chętnie powtarzali, że kto gwiżdże po zmroku, ten „sprowadza kłopoty”. Straszenie diabłem było skuteczniejsze niż zwykłe upomnienie.

Na Mazowszu i Podlasiu łączono gwizdanie nocą z groźbą spotkania „błędnych dusz”. Uważano, że takie dusze mogły sprowadzić człowieka w pole, wprowadzić go w krąg nieszczęśliwych zdarzeń albo nawiedzić w snach. Była to więc zarówno obawa przed ingerencją złych sił, jak i próba zachowania porządku w wiejskiej społeczności.

W Polsce zakaz gwizdania po zmroku miał więc podwójny charakter. Z jednej strony był zakorzeniony w religijnym obrazie świata – gdzie gwizd mógł być głosem diabła lub zaproszeniem dla demonów. Z drugiej strony pełnił funkcję praktycznego tabu, mającego utrzymać ciszę i spokój po zachodzie słońca. I choć dziś traktowany jest jako zabawny przesąd, jeszcze sto lat temu nikt nie odważyłby się zlekceważyć tej przestrogi.

Japonia – węże i yōkai

W Japonii istnieje powiedzenie: „Yoru ni kuchibue sureba hebi ga kuru” – „Jeśli będziesz gwiżdżał nocą, przyjdą węże”. W kulturze ludowej węże często symbolizowały demony yōkai, które mogły ukazać się właśnie wtedy, gdy człowiek sam sprowokował je gwizdem. Dziś japońscy rodzice wciąż przestrzegają dzieci, by po zmroku nie gwizdały – niby dla żartu, ale wciąż nawiązując do dawnego przesądu.

Afryka – język duchów

Wśród wielu ludów Afryki gwizd uchodził za „język duchów”. Uważano, że człowiek, który zagwiżdże w nocy, tak naprawdę rozmawia z niewidzialnymi istotami. Etnografowie notowali wierzenia Jorubów, wedle których gwizd po zmroku to wezwanie dla dusz i demonów – dlatego dzieci były surowo karane, jeśli łamały zakaz.

Polinezja – gniew przodków

W kulturach Polinezji i u Maorysów w Nowej Zelandii wierzono, że gwizd nocą może ściągnąć duchy przodków. A te, zamiast cieszyć się z kontaktu, mogły rozgniewać się i sprowadzić nieszczęście. Zakaz miał więc charakter ochronny – noc była czasem duchów, których nie należało drażnić.

Turcja i świat islamu – wezwanie dżinnów

W Turcji powtarza się do dziś: „Nie gwiżdż w nocy, bo dżinny cię usłyszą”. Podobne wierzenia spotkać można w wielu krajach arabskich. Gwizd uchodził za sygnał, który otwiera bramy między światem ludzi i światem niewidzialnych bytów. Nocne gwizdanie było więc niemal prowokacją wobec tego, co nadprzyrodzone.

Filipiny – kapre wśród drzew

Na Filipinach zakaz nocnego gwizdania wiązano z istotą zwaną kapre – duchem-demonem mieszkającym w drzewach. Wierzono, że gwizd sprowadza kapre prosto do domu. Ten ludowy zakaz przetrwał do dziś, szczególnie na prowincjach, gdzie folklor jest wciąż żywy.

Karaiby – duchy duppy

Na Jamajce i w Trynidadzie zakazywano dzieciom gwizdać po zmroku, bo wierzenia mówiły, że dźwięk ten przyciąga duppy – dusze zmarłych. Podobnie jak w Ameryce Łacińskiej, gwizd był utożsamiany z komunikatem dla świata duchów.

Skandynawia – trolle i diabły

W Finlandii i Szwecji uważano, że nocny gwizd to wezwanie diabła lub sygnał dla trolli. Opowieści ludowe ostrzegały, że ten, kto złamie zakaz, może doczekać się nieproszonego gościa. I tu, podobnie jak w Polsce, gwizd miał też znaczenie praktyczne – zakłócał ciszę nocy i budził niepokój.

Appalachy – duchy i złodzieje

W amerykańskich Appalachach w XVIII i XIX wieku wierzono, że nocne gwizdanie przyciąga duchy. Jednocześnie obawiano się, że jest to też sygnał dla złodziei i bandytów. Stąd rodziny pilnowały, by nikt nie gwizdał po zmroku – w przeciwnym razie mógł sprowadzić na siebie prawdziwe niebezpieczeństwo.

Ameryka Łacińska – duch El Silbón

W Kolumbii i Wenezueli krąży legenda o El Silbón – „Gwiżdżącym”. To duch młodzieńca, który miał zamordować ojca i za karę został potępiony. Wędruje nocą, a jego gwizd jest złowieszczą zapowiedzią spotkania. Co ciekawe, folklor mówi, że jeśli dźwięk gwizdu słychać blisko, duch jest jeszcze daleko. A jeśli gwizd brzmi cicho i odlegle – wtedy El Silbón stoi tuż za plecami.

Dlaczego ten zakaz jest tak powszechny?

Choć każda kultura tłumaczyła go inaczej, motyw zawsze sprowadza się do jednego: nocny gwizd to wezwanie. Dźwięk wybija się z naturalnego tła, brzmi jak sygnał i rodzi wrażenie, że ktoś – lub coś – odpowie. Może to być diabeł, duch przodków, troll, demon, złodziej albo nieszczęście. Niezależnie od kontynentu, przesłanie pozostaje takie samo: nie zakłócaj ciszy nocy.

Wnioski

Współcześnie wielu ludzi traktuje to jako zabawną ciekawostkę, a dzieciom w Japonii czy Polsce zakazuje się gwizdać raczej „dla żartu”. Ale jeśli przyjrzymy się globalnej mapie wierzeń, zobaczymy coś fascynującego – lęk przed gwizdem nocą jest niemal uniwersalny. Być może nie chodziło wcale o duchy, lecz o pradawny instynkt ostrzegający przed tym, że noc ma swoje prawa. A kto je lekceważy, może ściągnąć na siebie to, co nieznane.

Źródła

Oskar Kolberg – „Dzieła wszystkie”, tomy etnograficzne (XIX w.)
Juan Carlos Gámez – „Leyendas venezolanas: El Silbón y otros espantos” (Caracas, 2004)
Kunio Yanagita – „Japanese Folk Tales and Customs” (Tokio, 1935; tłum. ang.)
James George Frazer – „The Golden Bough” (1890–1915), rozdziały o tabu dźwięków
Patrick Nunn – „Voices of the Pacific: Myths and Legends from Polynesia” (University of the South Pacific, 1998)
Alan Dundes (red.) – „Folklore: Critical Concepts in Literary and Cultural Studies” (Routledge, 2005)
Martha Warren Beckwith – „Black Roadways: A Study of Jamaican Folk Life” (Chapel Hill, 1929)