Parabeny są obecne w lekach, kosmetykach i w żywności - Czy to bezpieczne?

Parabeny, jako grupa związków chemicznych, od lat znajdują szerokie zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym, kosmetycznym i spożywczym, głównie dzięki swoim właściwościom konserwującym. Ich zdolność do zapobiegania rozwojowi bakterii i grzybów sprawia, że są kluczowym składnikiem wielu produktów codziennego użytku. Pomimo powszechności stosowania, parabeny budzą liczne kontrowersje ze względu na potencjalne oddziaływanie na zdrowie człowieka, w tym wpływ na układ hormonalny. Dyskusje na temat ich bezpieczeństwa koncentrują się na możliwym działaniu ksenoestrogennym, zdolności przenikania przez skórę oraz potencjalnej obecności w tkankach zmienionych nowotworowo.

W literaturze naukowej parabeny są badane pod kątem ich metabolizmu w organizmie, toksyczności, wpływu na gospodarkę hormonalną oraz interakcji z innymi składnikami produktów. Mimo że wiele wyników wskazuje na ich szybki metabolizm i brak kumulacji w organizmie, niektóre badania sugerują możliwy związek ich obecności z zaburzeniami endokrynologicznymi czy ryzykiem nowotworowym. W obliczu tych niejednoznacznych wyników oraz ich wszechobecności w codziennym życiu, analiza wpływu parabenów na zdrowie jest niezwykle istotna.

Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie aktualnego stanu wiedzy na temat właściwości parabenów, ich zastosowań, metabolizmu oraz potencjalnych skutków zdrowotnych wynikających z ich długotrwałego stosowania. Szczególną uwagę poświęcono ich zdolności przenikania przezskórnego, wpływowi na gospodarkę hormonalną oraz możliwemu związkowi z procesami nowotworowymi.

Parabeny jako związki ksenoestrogenne

Parabeny zaliczają się do grupy ksenoestrogenów – związków o strukturze podobnej do naturalnych estrogenów, które mogą zakłócać działanie układu hormonalnego. Substancje te są klasyfikowane jako związki endokrynnie aktywne lub zakłócające działanie układu dokrewnego (ang. endocrine-disrupting chemicals, EDCs).

Definicja ksenoestrogenów

Zgodnie z definicją Komisji Europejskiej, ksenoestrogen to substancja egzogenna lub ich mieszanka, która wpływa na funkcjonowanie układu hormonalnego, powodując negatywne skutki zdrowotne u organizmów, ich potomstwa lub populacji. Długotrwała ekspozycja na ksenoestrogeny może prowadzić do zaburzeń endokrynologicznych, rozwoju nowotworów (np. piersi, prostaty) oraz problemów z reprodukcją.

Mechanizm działania ksenoestrogenów

Ksenoestrogeny oddziałują na organizm poprzez wiązanie się z receptorami estrogenowymi (ER), obecnymi w różnych tkankach, takich jak jajniki, jądra, gruczoł krokowy, mózg czy układ immunologiczny. Parabeny, choć mają niewielką tendencję do kumulowania się w tkance tłuszczowej, mogą odkładać się w tkankach gruczołu piersiowego. To zjawisko wynika z ich lipofilności i ograniczonej aktywności enzymów odpowiedzialnych za ich rozkład w skórze, w porównaniu z wątrobą.

Negatywne skutki ksenoestrogenów

Najwięcej obaw budzi potencjalny wpływ ksenoestrogenów na męski układ rozrodczy oraz rozwój raka piersi. Badania na szczurach laboratoryjnych, którym przez osiem tygodni podawano butyloparaben, wykazały zmniejszenie masy najądrzy i pęcherzyków nasiennych oraz obniżenie liczby plemników i poziomu testosteronu w surowicy. Natomiast parabeny o krótszych łańcuchach, takie jak metyloparaben i etyloparaben, stosowane w stężeniach 0,1% i 1%, nie wykazały negatywnego wpływu na hormony płciowe ani funkcje męskiego układu rozrodczego.

Parabeny w lekach

Parabeny są powszechnie stosowane w farmacji ze względu na brak interakcji z innymi składnikami leków. Ich głównym ograniczeniem jest jednak niska rozpuszczalność, co sprawia, że w lekach stosuje się je w stężeniach o działaniu jedynie bakteriostatycznym.

Najczęściej wykorzystywane są estry parabenu, takie jak metylowy, propylowy i butylowy. Substancje te znajdują zastosowanie w maściach i kremach do stosowania na skórę i błony śluzowe, a także w kroplach i płynach do oczu oraz lekach podawanych pozajelitowo. W preparatach okulistycznych stosuje się je w stężeniach od 0,065% do 0,15%, w maściach i lekach doustnych do 0,5%. Dopuszczalne stężenie parabenu w lekach na receptę wynosi 0,1%, podczas gdy w produktach dostępnych bez recepty (OTC) może sięgać 1%.

Parabeny w żywności

Parabeny znajdują również zastosowanie jako środki konserwujące w żywności. Można je znaleźć w napojach chłodzących, sokach, dżemach, galaretkach, sałatkach, słodyczach, produktach mlecznych, ketchupie oraz konserwach mięsnych i rybnych. W międzynarodowej nomenklaturze składników (ang. International Nomenclature of Cosmetic Ingredients, INCI), parabeny klasyfikowane są jako konserwanty oznaczane symbolem "E", z numeracją rozpoczynającą się od E214.

Dozwolone do użycia w produktach spożywczych są estry, takie jak etyloparaben (E214), propyloparaben (E216) oraz metyloparaben (E218). Najczęściej stosuje się mieszankę metyloparabenu i propyloparabenu w proporcji 2:1 lub 3:1, w stężeniach wynoszących od 0,05% do 0,1%.

Parabeny w kosmetykach

Parabeny łatwo przenikają przez skórę, szczególnie w warunkach okluzji, która ogranicza odparowywanie wody z naskórka. Podczas wchłaniania ulegają metabolizmowi przez enzymy esterase obecne w skórze, co minimalizuje ich adsorpcję do krwiobiegu. Mimo to, już po godzinie od zastosowania kosmetyku z parabenami, ich obecność można wykryć we krwi, a badania wykazały ich ślady w moczu 90% przebadanych osób oraz we krwi 60% populacji. Związki te wykryto także w mleku karmiących matek i nasieniu mężczyzn. Doustnie parabeny szybko i niemal całkowicie wchłaniają się z przewodu pokarmowego, a w wątrobie i nerkach metabolizowane są do kwasu p-hydroksybenzoesowego, który jest ich głównym metabolitem. Dzięki szybkiemu metabolizmowi parabeny nie kumulują się w organizmie, co ogranicza ich toksyczność, choć w niektórych przypadkach możliwa jest ich akumulacja w tkance tłuszczowej ze względu na lipofilne właściwości.

Obecne w kosmetykach, np. kremach, parabeny mogą wpływać na gospodarkę hormonalną organizmu poprzez działanie ksenoestrogenne, co wykazano w latach 90. Ich obecność stwierdzono w tkankach nowotworowych, szczególnie u pacjentek z rakiem piersi, zwłaszcza w okolicach dołów pachowych, co sugeruje potencjalny związek z używaniem dezodorantów. Jednakże samo występowanie parabenów w tkankach nie dowodzi ich udziału w procesie nowotworzenia, a kolejne badania nie potwierdziły bezpośredniej korelacji między ich stosowaniem a rozwojem nowotworów. Co więcej, parabeny w tkankach były obecne w postaci estrowej, co wskazuje na ich absorpcję przez skórę, a nie drogą pokarmową.

Estrogenowe działanie parabenów może powodować proliferację komórek nowotworowych oraz wpływać na rozwój układu hormonalnego, szczególnie u chłopców w wieku niemowlęcym i młodych dzieci, wykazując działanie feminizujące. Testy in vitro potwierdzają ich potencjał estrogenowy, który może oddziaływać na równowagę hormonalną.

Parabeny mogą także wchodzić w interakcje z innymi składnikami kosmetyków, takimi jak glikol propylenowy czy polietylenowy, które zwiększają ich przenikanie przez skórę, rozluźniając strukturę tkankową. Mechanizm ten może wzmacniać ich potencjalne działanie, co podnosi obawy o ich wpływ na zdrowie.

Parabeny to powszechnie stosowane konserwanty w kosmetykach dostępnych na polskim rynku. Ich głównym zadaniem jest zapobieganie rozwojowi mikroorganizmów, co przedłuża trwałość produktów kosmetycznych.

Produkty kosmetyczne zawierające parabeny:

• Kremy do twarzy i ciała - Wiele kremów nawilżających, przeciwzmarszczkowych czy ochronnych zawiera parabeny, które chronią formułę przed zepsuciem;
• Szampony i odżywki do włosów - Produkty do pielęgnacji włosów często zawierają parabeny, aby zapobiec rozwojowi bakterii i grzybów w wilgotnym środowisku łazienki;
• Żele pod prysznic i mydła w płynie - Parabeny są dodawane do tych produktów, aby zapewnić ich dłuższą świeżość i bezpieczeństwo użytkowania;
• Dezodoranty i antyperspiranty - Niektóre formuły tych produktów zawierają parabeny, stosowane w celu zapewnienia ich konserwacji;
• Kosmetyki do makijażu - Podkłady, pudry, tusze do rzęs czy cienie do powiek mogą zawierać parabeny, aby zapobiec kontaminacji mikrobiologicznej.
• Balsamy i mleczka do ciała - Produkty te często zawierają parabeny, które przedłużają ich trwałość i chronią przed zepsuciem.

Identyfikacja parabenów w składzie kosmetyków:

Parabeny można rozpoznać w składzie kosmetyków po nazwach takich jak:

• Methylparaben
• Ethylparaben
• Propylparaben
• Butylparaben

Warto zwrócić uwagę, że obecność parabenów w kosmetykach jest regulowana prawnie, a ich maksymalne dopuszczalne stężenia są ściśle określone, co ma na celu zapewnienie bezpieczeństwa konsumentów

Metylparaben (MeP)

Podobnie jak niektóre inne kontrowersyjne składniki leków, takie jak dwutlenek tytanu, obecne w wielu lekach, np. w leku Lorafen, również metylparaben budzi wiele wątpliwości, co do jego bezpieczeństwa stosowania.   

Metylparaben (MeP) jest popularnym konserwantem stosowanym w lekach, kosmetykach i produktach higieny osobistej, jednak jego bezpieczeństwo budzi spore kontrowersje. Badania wykazały, że MeP, podobnie jak bardzo kontrowersyjny Bisfenol A, również metylparaben może mieć potencjał ksenoestrogenowy, co oznacza, że naśladuje działanie estrogenów w organizmie. Jego absorpcja z produktów konserwowanych prowadzi do obecności tego związku we krwi, gdzie może wpływać na funkcje neutrofilów – kluczowych komórek układu odpornościowego. Wyniki eksperymentów in vitro wskazują, że MeP w stężeniach odpowiadających tym obecnym w krwiobiegu osób stosujących produkty z tym związkiem może obniżać zdolność neutrofilów do chemotaksji, fagocytozy oraz generacji reaktywnych form tlenu, co osłabia mechanizmy obronne organizmu. 

Dodatkowo, MeP może modulować ekspresję receptorów estrogenowych (ERα i ERβ) oraz zakłócać działanie szlaku sygnalizacyjnego NF-κB, który odgrywa istotną rolę w odpowiedzi immunologicznej. Regularne narażenie na MeP może prowadzić do systematycznego osłabiania układu odpornościowego, co zwiększa podatność na infekcje i inne zagrożenia zdrowotne.

Przykładowa lista leków, w których znajdziemy kontrowersyjny methylparaben: 

• Dicostop, płyn doustny - Wyrób medyczny stosowany w leczeniu ostrych i przewlekłych biegunek u dzieci powyżej 2. roku życia. Zawiera diosmektyt oraz methylparaben jako konserwant;
• Mucopect Kids, 50 mg/ml - Mucopect Kids to syrop o smaku agrestowym. Przeznaczony jest dla dzieci od 6 roku życia i dorosłych w leczeniu kaszlu z utrudnionym odkrztuszaniu gęstej, lepkiej wydzieliny. W swoim składzie zawiera metylu parahydroksybenzoesan;
• RymaSTOP® Dr. Weis  - spray ziołowy do nosa, wyprodukowany na podstawie oryginalnej szwajcarskiej receptury. Zawiera wyjątkową mieszankę 10 standaryzowanych ekstraktów ziołowych o nazwie HERBALMEDIC™, oraz mnóstwo dodatkowych składników, w tym methylparaben;
• Pansoral, żel na ząbkowanie - Zawiera kontrowersyjny methylparaben. 

Czy parabeny są szkodliwe?

Kwestia szkodliwości parabenów budzi kontrowersje i jest przedmiotem licznych badań naukowych. W dopuszczalnych stężeniach, określonych przez instytucje regulacyjne takie jak Europejski Komitet Naukowy ds. Bezpieczeństwa Konsumentów (SCCS), parabeny są uznawane za bezpieczne do stosowania w kosmetykach, lekach i produktach spożywczych. Jednak ich działanie ksenoestrogenne, czyli zdolność do naśladowania hormonów estrogenowych, wywołuje obawy o ich potencjalny wpływ na układ hormonalny. Niektóre badania sugerują możliwy związek między obecnością parabenów w organizmie a zaburzeniami endokrynologicznymi, nowotworami hormonozależnymi (np. rak piersi) czy problemami z reprodukcją.

Jednocześnie wiele badań wykazuje, że parabeny ulegają szybkiemu metabolizmowi w organizmie i nie kumulują się w tkankach, co znacznie ogranicza ich toksyczność. Warto zauważyć, że samo wykrycie parabenów w tkankach czy płynach ustrojowych, takich jak mocz czy mleko matek karmiących, nie dowodzi ich szkodliwości, lecz wskazuje na ich powszechną obecność w produktach codziennego użytku. Ostatecznie, wpływ parabenów na zdrowie zależy od rodzaju parabenu, stężenia, długości ekspozycji oraz indywidualnej wrażliwości organizmu. Dlatego osoby chcące ich unikać mogą wybierać produkty oznaczone jako "paraben-free".

Alternatywy dla parabenów

Ze względu na kontrowersje wokół parabenów, wiele firm kosmetycznych i farmaceutycznych poszukuje alternatywnych konserwantów, które zapewnią trwałość produktów przy jednoczesnym ograniczeniu potencjalnego wpływu na zdrowie. Do najczęściej stosowanych zamienników należą związki takie jak benzoesan sodu, sorbinian potasu czy fenoksyetanol. Substancje te również pełnią funkcję konserwantów, choć ich skuteczność w porównaniu z parabenami może być mniejsza, szczególnie w środowiskach wilgotnych i o wysokiej temperaturze.

Dodatkowo, coraz częściej stosowane są naturalne konserwanty, takie jak olejki eteryczne (np. olejek z drzewa herbacianego), wyciągi z pestek grejpfruta czy witamina E, które wykazują właściwości przeciwbakteryjne i przeciwutleniające. Produkty oznaczone jako "paraben-free" często wykorzystują te naturalne substancje, choć ich trwałość może być ograniczona. Warto jednak zauważyć, że brak parabenów w produkcie nie zawsze oznacza większe bezpieczeństwo – niektóre alternatywne substancje mogą również wywoływać reakcje alergiczne lub inne działania niepożądane. Dlatego świadomy wybór kosmetyków i leków wymaga analizy składu i znajomości indywidualnej wrażliwości na poszczególne składniki.