Gdy budzisz się sparaliżowany – Naukowcy badają, mistycy od dawna wiedzą

Choć współczesna nauka potrafi wyjaśnić wiele mechanizmów ludzkiego snu, wciąż istnieją doświadczenia, które balansują na granicy jawy i czegoś, co trudno nazwać inaczej niż „inna rzeczywistość”. Jednym z nich jest paraliż przysenny – zjawisko równie dobrze udokumentowane, co nie do końca zrozumiane. W jednej chwili człowiek budzi się świadomy, ale całkowicie sparaliżowany, często w towarzystwie cieni, szeptów i przytłaczającego strachu. W starożytności mówiono o demonach, zmorach i Lilith. Dziś – o zaburzeniach fazy REM. Kto ma rację? A może obie strony dotykają tylko części większej prawdy?

W tym artykule przyjrzymy się paraliżowi przysennemu z dwóch perspektyw: naukowej i duchowej. Cofniemy się do mitów sprzed tysięcy lat, przeanalizujemy współczesne badania i poszukamy odpowiedzi na pytanie, które od wieków budzi niepokój: co tak naprawdę dzieje się, gdy budzimy się sparaliżowani?

Otwierasz oczy, ale... nie możesz się poruszyć

Wyobraź sobie, że budzisz się w środku nocy. Otwierasz oczy, ale nie możesz się poruszyć. Chcesz krzyknąć – gardło jak z kamienia. Czujesz czyjąś obecność. Cień, postać, szept. Czas zwalnia, a ciało odmawia posłuszeństwa. To nie sen. Ale czy na pewno?

Paraliż przysenny – zjawisko z pogranicza nauki, snu i mistyki – od wieków intryguje ludzi. Dla jednych to skutek zakłóceń neurologicznych, dla innych dowód na kontakt z innym wymiarem. Czy możliwe, że obie strony mają rację?

Co to jest paraliż przysenny?

Paraliż przysenny (ang. sleep paralysis) to przejściowy stan, w którym osoba budzi się (lub zasypia) i jest świadoma, ale nie może poruszyć ciałem ani mówić. Często towarzyszą mu halucynacje – słuchowe, dotykowe, wzrokowe – oraz intensywne uczucie lęku. Trwa zwykle od kilku sekund do kilku minut.

Według International Classification of Sleep Disorders (ICSD-3), paraliż przysenny należy do parasomnii, czyli zaburzeń snu związanych z nieprawidłowymi zjawiskami występującymi w trakcie zasypiania, snu lub wybudzania.

Badania wskazują, że nawet 8% populacji doświadcza tego zjawiska regularnie, a aż 40% ludzi może go doświadczyć przynajmniej raz w życiu (Sharpless & Barber, 2011). Choć sam w sobie nie jest groźny, potrafi być przerażający.

Co dzieje się z mózgiem?

Paraliż przysenny występuje w fazie REM (Rapid Eye Movement), czyli wtedy, gdy śnimy najbardziej intensywnie. Podczas tej fazy nasz mózg "wyłącza" możliwość poruszania się, by zapobiec wykonywaniu ruchów ze snu w rzeczywistości. To fizjologiczny mechanizm ochronny.

Problem pojawia się wtedy, gdy świadomość "wybudza się" wcześniej niż ciało. Mózg już czuwa, ale ciało wciąż „śpi” – mięśnie są sparaliżowane. To jakby ktoś zamknął Cię w środku własnego ciała!

W badaniu opublikowanym w Sleep Medicine Reviews (Cheyne, 2005) wykazano, że aktywność w mózgu podczas paraliżu przysennego obejmuje obszary odpowiedzialne za percepcję zagrożenia, co tłumaczy wszechogarniający lęk.

Halucynacje czy coś więcej?

Wielu ludzi opisuje zjawiska, które trudno wyjaśnić wyłącznie fizjologią. Częste są opisy „presji na klatkę piersiową”, „czarnego cienia”, „demona siedzącego na piersi”, „szeptów”, a nawet „telepatycznego kontaktu”. Te przeżycia są na tyle powtarzalne, że w antropologii i psychologii utworzono ich klasyfikacje:

• typ 'intruz' – obecność obcej istoty w pokoju, często o złowrogim charakterze;
• typ 'ucisk' – poczucie duszenia lub nacisku, zwykle na klatce piersiowej;
• typ 'oderwanie' – doświadczenie wyjścia z ciała (out-of-body experience).

Skąd tak powszechna zbieżność tych wizji u osób z różnych kultur i epok?

Dawne wierzenia i legendy

Zanim nauka zaczęła interesować się zjawiskiem paraliżu przysennego, wiele kultur miało na nie własne wyjaśnienia. W nordyckiej mitologii mówiło się o „Mara” – nocnym duchu duszącym śpiących. Stąd angielskie „nightmare”, czyli koszmar senny.

W Japonii zjawisko znane jest jako kanashibari – sparaliżowanie przez duchy lub klątwę. W kulturach afrykańskich często wiązano to z czarami i opętaniem. Na Bliskim Wschodzie – z atakiem dżinna.

Zaskakująco często występuje ten sam motyw: ciemna postać, obecność, przygwożdżenie do łóżka, paraliż, a nawet poczucie wyjścia z ciała.

Dla tradycji duchowych paraliż przysenny to coś więcej niż stan neurologiczny – to moment przejścia między światami.

Lilith – matka zmor

Jedną z najstarszych i najbardziej przerażających postaci była Lilith – znana z tradycji mezopotamskich, żydowskich i okultystycznych. Jako duch nocy miała nawiedzać śpiących i dusić ich w trakcie snu. Amulety z imionami aniołów były tworzone po to, by ją odpędzić.

Zmora, succubus, incubus

W słowiańskim folklorze zmora siadała na piersi śpiącego, odbierając mu dech. W średniowiecznej Europie wierzono w succubusy i incubusy (patrz. Inkuby i Sukuby) – demony atakujące ludzi podczas snu, wyczerpujące ich energię.

Dżinny i dusze zmarłych

W tradycji islamskiej paraliż tłumaczono obecnością dżinna, a w praktykach szamańskich uważano go za atak dusz zmarłych. Obrzędy oczyszczające z użyciem dymu, dzwonków i mantr miały odcinać wpływ „ciężkich bytów”.

Mistyczna interpretacja

Ezoterycy uważają, że paraliż przysenny może być momentem aktywacji świadomości poza ciałem. W literaturze na temat OBE (Out-of-Body Experience), np. u Roberta Monroe’a, paraliż przysenny traktowany jest jako punkt startowy podróży astralnej (patrz. projekcja astralna). Również tradycje tybetańskie czy sufickie wskazują, że stan ten otwiera wrota do duchowego świata i umożliwia kontakt z archetypami oraz istotami wyższymi.

Czy da się to kontrolować?

Dobra wiadomość: tak, można to opanować. Badania nad świadomym śnieniem i technikami wybudzania się z paraliżu przysennego dają nadzieję tym, którzy cierpią z jego powodu. Poniżej kilka przydatnych wskazówek. 

• Higiena snu – regularne godziny, unikanie ekranów i kofeiny.
• Pozycja spania – spanie na boku zmniejsza ryzyko paraliżu.
• Techniki oddechowe – pozwalają przejąć kontrolę nad ciałem.
• Zrozumienie zjawiska – redukuje panikę.
• Dziennik snów – prowadzenie dziennika snów może wspierać rozwój świadomego śnienia.

Paraliż jako dar czy przekleństwo?

Paraliż przysenny. Dla jednych to koszmar – dla innych brama do innych światów. To, co może być źródłem lęku, przy odpowiednim podejściu staje się okazją do zgłębienia natury świadomości.

Nie sposób nie dostrzec, że wiele zjawisk przypisywanych paraliżowi przysennemu, pokrywa się z doświadczeniami z pogranicza: OBE, NDE, halucynacji hipnagogicznych czy głębokiej medytacji.

Czy zatem mistycy mają rację? A może nauka dopiero teraz odkrywa to, co oni dobrze wiedzą od wieków?

Źródła

• Sharpless, B. A., & Barber, J. P. (2011). Lifetime prevalence rates of sleep paralysis: a systematic review. Sleep Medicine Reviews.
• Cheyne, J. A. (2005). Sleep paralysis episode frequency and number, types, and structure of associated hallucinations. Sleep Medicine Reviews.
• Denis, D., French, C. C., & Gregory, A. M. (2018). A systematic review of variables associated with sleep paralysis. Consciousness and Cognition.
• International Classification of Sleep Disorders, 3rd edition (ICSD-3), American Academy of Sleep Medicine.
• Takeuchi, T., Miyasita, A., Sasaki, Y., Inugami, M., & Fukuda, K. (1992). Isolated sleep paralysis elicited by sleep interruption. Sleep.
• Hufford, D. J. (2005). Sleep paralysis as spiritual experience. Transcultural Psychiatry.
• Monroe, R. A. (1994). Journeys Out of the Body. Broadway Books.
• Alphabet of Ben Sira – średniowieczny tekst żydowski opisujący Lilith.